Azerbaycan Milli Ordusunun Kuruluşu

Azerbaycan'ın 19. yüzyılın başında Çarlık Rusyası tarafından işgal edilmesinin ardından Rus hükümeti bilinçli olarak Azerbaycanlı evlatları askere almamış ve onların askeri alanda tecrübe kazanmalarına izin vermemiştir. Bu nedenle 20. yüzyılın başlarına kadar Azerbaycan'da Milli Ordu yoktu ve askeri bakanlık kurulmamıştı. 

Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri ilk olarak 28 Mayıs 1918'de yaratılmış Halk Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu'nun 26 Haziran 1918 tarihli kararıyla kuruldu.

Sadece 23 ay yaşayan, ancak arkasında zengin bir miras bırakan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, diğer devlet niteliklerinin yanı sıra Milli Ordunun inşası yönünde de birçok çalışmalar yaptı. 28 Mayıs 1918'de Tiflis'te Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi. O dönemde Bakü, Ermeni Taşnakların ve Rus Bolşeviklerin işgali altında olduğundan başkentin geçici olarak Gence'ye taşınmasına karar verildi. Şaumyan'ın da aralarında bulunduğu Ermeniler, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hükümetinin Gence'ye girişini engellemeye çalışıyordu. Bu nedenle AHC hükümetinin önündeki ilk görevlerden biri Azerbaycan Milli Ordusunun kurulmasıydı. 26 Haziran 1918'de Doğu'nun ilk demokratik cumhuriyeti Azerbaycan'da Milli Ordu'nun temelleri atılmış, Harbiye Bakanlığına General Samad Bey Mehmandarov, Harbiye Bakan Yardımcılığına General Aliağa Şikhlinski ve Genelkurmay Başkanlığına General Süleyman Sulkeviç atandı. O devrde Azerbaycan ordusunda Hüseynhan Nahçivanski, İbrahim ağa Usubov, Hamid Gaitabashi, Kazım Gajar, Javad bey Shikhlinski, Habibbey Salimov gibi generaller vardı ki, her biri yurtdışında harbi egitim almış, general rütbesine yükselmişdiler.

O dönemde kardeş Türkiye, Azerbaycan devletinin ordu inşasına önemli destek sağladı. Böylece 4 Haziran 1918'de Türkiye ile imzalanan anlaşmaya göre kardeş ülke, ilk askeri yardımı Azerbaycan'a gönderdi. 11 Temmuz 1918'de Milli Ordu'ya ilk zorunlu askerlik emri çıkarıldı ve 24-29 yaşlarındaki erkek çocuklar seferber edildi. Haziran 1918'de Gence'de bir askeri okul açıldı ve 1918-1920'de Türk ve Rus subayların yardımıyla piyade ve süvari alayları, topçu tugayları ve Milli Ordu'nun tümenleri kuruldu.

Azerbaycan Milli Ordusu, Osmanlı devletinin Kafkas İslam Ordusu ile birlikte Nuru paşanın komandanlığı ile kısa sürede 15 Eylül 1918'de Bakü ve çevresini ermeni-bolşevik işgalinden kurtardı. Bu askeri birlikler, Muğan ve Askaran'da ulusal hükümete karşı çıkan ayaklanmaları bastırma konusunda yüksek yeterlilik gösterdi ve Gazah'ta Azerbaycan sınırını ihlal eden ermeni düzenli ordu birliklerini imha etti.

Bakü'nün işgalden kurtarılmasının ardından ulusal hükümet Hazar donanmasını yeniden inşa etti ve orduya silah ve mühimmat sağlamak için hükümet Ocak 1920'de askeri-sanayi kompleksinin oluşturulmasına ilişkin bir yasa taslağı hazırladı.

AHC'nin ordu inşa politikasında milli duygu, milli birlik, milli gurur, vatana ve toprağa bağlılık temel ilkelerdi. İç ve dış düşmanlar, AHC'nin genç ordusunun savaşa hazırlığının düşük olduğunu düşünerek ona karşı çok sayıda sabotaj operasyonu gerçekleştirmeye çalıştı. Buna rağmen Azerbaycan'da Milli Ordunun inşası başarıyla sürdürüldü ve Ocak 1920'de AHC hükümeti Milli Ordunun oluşturulması sürecini neredeyse tamamladı. 40.000 kişilik düzenli ordunun 30.000'i piyade ve 10.000 süvari birliğinden oluşuyordu. Ne yazık ki Nisan 1920'de AHC hükümetinin devrilmesi ve Azerbaycan'ın Ruslar tarafından işgal edilmesi gelecek planları alt üst etti. AHC'nin devrilmesinin ardından Rus Bolşevik hükümeti Ulusal Ordu'yu kaldırdı. Liderlerinin çoğu Nargin Adası'na götürülüp kurşuna dizildi.

Rusya İmparatorluğu'nun Azerbaycanlılara karşı askeri politikası Sovyet yönetimi döneminde bile değişmedi. Sovyet döneminde, Çarlık döneminden farklı olarak Azerbaycan gençleri askere çağrıldı, ancak savaş amaçlı askeri birliklerde değil, esas olarak inşaat taburlarında görev yaptılar.

Amaç açıktı; askeri bilim konusunda derin bir anlayışa sahip ve modern silahları kullanabilen Azerbaycanlılar arasında askeri personelin eğitimini engellemek.

1973 yılında Bakü'de Cemşid Nahçivanski'nin adını taşıyan bir askeri okul açıldı. O dönemde Moskova'dan Bakü'ye gönderilen komisyonlar, Azerbaycan'da böyle bir askeri okula ihtiyaç olmadığını gerekçelendirmeye çalıştı. Ancak Azerbaycan liderliğinin diplomasisi bu girişimleri engellemeyi başardı. Sonuç olarak, söz konusu okulun faaliyeti Azerbaycan'da askeri sanata ilginin güçlenmesine ve subay personelin yetiştirilmesine yol açmıştır. C. Nahçivanski'nin adını taşıyan askeri okul, Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanmasından sonra ülkemizin ordu inşasının ana üslerinden biri haline geldi.

 9 Ekim 1991'de Azerbaycan Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetlerinin kurulmasına ilişkin kararı kabul edildi. Bağımsızlığın ilk yıllarında ordunun inşasında yapılan hatalar, Ermenistan'la yapılan savaşta ağır yenilgilerle sonuçlansa da, sonraki yıllarda bu yönde önemli adımlar atıldı. Uygulanan politika sonucunda Azerbaycan Milli Ordusunun maddi ve teknik desteğinin geliştirilmesine, personelin ahlaki-psikolojik eğitimine ve mücadele ruhunun geliştirilmesine önem verildi.

 2020 yılında Karabağ'ın işgal altındaki bölgelerinin kurtarılması için 44 gün süren Zafer Savaşı, Eylül 2023'te gerçekleştirilen terörle mücadele operasyonu ve Ermenistan-Azerbaycan sınırında atılan başarılı adımlar, Azerbaycan Ordusunun gücünü ortaya koydu. Bu süreçte bizimle birlikte yürüyen kardeş Türkiye Cumhuriyeti'ne, Pakistan devletine ve diğer müttefik ülkelere de minnettarız.

 Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri Günü'nde, Ordumuzun kurulduğu günden bu güne kadar vatanımızın bağımsızlığı ve topraklarımızın özgürlüğü uğruna şehit olan tüm şehitlerimize rahmet, gazilerimize ve Milli Ordumuzun tüm personeline sağlık diliyoruz. Allah Türk'ü korusun ve  Türk ordusunu sonsuzadek muzaffer etsin!

Azərbaycan Milli Ordusunun yaranması

Azərbaycan hələ XIX əsrin əvvəllərində Çar Rusiyası tərəfindən işğal olunduqdan sonra rus hökuməti məqsədli şəkildə Azərbaycan oğullarını əsgər aparmır, onların hərbi sahədə təcrübə qazanmasına imkan vermirdi. Ona görə də XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanda Milli Ordu olmamış, hərbi nazirlik yaradılmamışdı. İlk dəfə Azərbaycan Silahlı Qüvvələri 1918-ci il may ayının 28-də qurulan Xalq Cümhuriyyətinın Nazirlər Şurasının 26 iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə yaradılıb.

Cəmi 23 ay ömür sürən, lakin özündən sonra zəngin irs qoyan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti digər dövlət atributları ilə yanaşı, Milli Ordu quruculuğu istiqamətində də çox böyük işlər görüb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1918-ci il may ayının 28-də Tiflisdə elan olunmuşdu. O zaman Bakı erməni daşnakları ilə rus bolşevikləri tərəfindən işğal olunduğundan paytaxtı müvəqqəti olaraq Gəncəyə köçürmək qərara alınmışdı. Ermənilər başqa Şaumyan olmaqla Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Gəncəyə daxil olmasına maneçilik törətməyə çalışırdılar. Ona görə də AXC hakimiyyəti qarşısında duran ilk vəzifələrdən biri Azərbaycan Milli Ordusunun yaranması idi. 1918-ci il iyunun 26-da şərqin ilk demokratik respublikası olanAzərbaycanda Milli Ordunun təməli qoyuldu, general Səməd bəy Mehmandarov hərbi nazir, general Əliağa Şıxlinski hərbi nazirin müavini, general Süleyman Sülkeviç baş qərargah rəisi təyin olundular.  Azərbaycan ordusunda Hüseynxan Naxçıvanski, İbrahim ağa Usubov, Həmid Qaytabaşı, Kazım Qacar, Cavad bəy Şıxlinski, Həbibbəy Səlimov kimi generalları var idi.   

Həmin dövrdə qardaş Türkiyə Azərbaycan dövlətinin ordu quruculuğuna mühüm dəstək göstərmişdi. Belə ki, 1918-ci il iyunun 4-də Türkiyə ilə imzalanan müqaviləyə əsasən, qardaş ölkə Azərbaycana ilk hərbi yardım göndərmişdi. 1918-ci il iyulun 11-də Milli Orduya çağırış haqqında ilk əmr verilmiş və 24-29 yaşlı oğlanlar səfərbər edilmişdi. 1918-ci ilin iyununda Gəncədə hərbi məktəb, 1918-1920-ci illərdə türk və rus zabitlərinin köməkliyi ilə Milli Ordunun piyada və atlı polkları, artilleriya briqadası, diviziyası yaradılmışdı. 

Qısa müddətdə Azərbaycan Milli Ordusu Osmanlı dövlətinin Qafqaz İslam Ordusu ilə birlikdə 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakını və ətraf qəzaları erməni-bolşevik işğalından xilas etmişdi. Bu hərbi birləşmələr Muğanda və Əsgəranda milli hökumətə qarşı baş vermiş qiyamları yatırmaqda yüksək səriştəlilik göstərmiş, Qazaxda Azərbaycan sərhədlini pozmuş erməni nizami ordu hissələrini darmadağın etmişdi.

Bakının işğaldan azad olunmasından sonra milli hökumət Xəzər hərbi donanmasını yenidən qurmuş, ordunu silah-sursatla təmin etmək məqsədi ilə hökümət 1920-ci ilin yanvarında hərbi-sənaye kompleksinin yaradılması haqqında qanun layihəsi hazırlamışdı.

AXC-nin ordu quruculuğu siyasətində milli hiss, milli birlik, milli iftixar, vətənə, torpağa bağlılıq duyumu əsas prinsiplər idi. Daxili və xarici düşmənlər AXC-nin gənc ordusunun döyüş hazırlığının aşağı səviyyədə olduğunu zənn edərək ona qarşı çoxsaylı təxribat əməliyyatları həyata keçirməyə səy göstərirdilər. Buna baxmayaraq Azərbaycanda Milli Ordu quruculuğu uğurla davam etdirilmiş, 1920-ci ilin yanvarında AXC hökuməti Milli Ordunun yaradılması prosesini demək olar ki, başa çatdırmışdı. 40 min nəfərlik nizami ordunun 30 mini piyada, 10 mini isə süvari qoşun hissələrindən ibarət idi. Lakin təəssüf ki, 1920-ci ilin aprelində AXC hökumətinin süquta uğraması və Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğal edilməsi qarşıda duran planları alt-üst etdi. AXC süqut etdikdən sonra rus bolşevik hökuməti Milli Ordunu ləğv etdi. Onun rəhbərlərinin əksəriyyəti Nargin adasına aparılıb güllələndi. 

Sovet hakimiyyəti dövründə də Rusiya imperiyasının azərbaycanlılara qarşı hərbi siyasəti dəyişməmişdi. Sovet dövründə çar dövründən fərqli olaraq azərbaycanlı gənclər hərbi xidmətə çağırılırdılar, lakin onlar döyüş üçün nəzərdə tutulmuş hərbi hissələrdə yox, əsasən tikinti batalyonlarında xidmət edirdilər.

Məqsəd aydın idi — azərbaycanlılar arasında hərb elminə dərindən yiyələnən, müasir silahlarla rəftar etməyi bacaran hərbçilərin yetişdirilməsinə imkan verməmək. 

1973-cü ildə Bakıda Cəmşid Naxçıvanski adına hərbi məktəbin yaradıldı. Həmin dövrdə Moskvadan Bakıya göndərilən komissiyalar Azərbaycanda belə bir hərbi məktəbə ehtiyac olmadığını əsaslandırmağa çalışırdılar. Amma Azərbaycan rəhbərliyinin diplomatiyası bu cəhdlərin qarşısını ala bildi. Nəticədə sözügedən məktəbin fəaliyyəti Azərbaycanda hərb sənətinə marağın güclənməsinə, zabit kadrların hazırlanmasına səbəb oldu. C.Naxçıvanski adına hərbi məktəb Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edəndən sonra ölkəmizin ordu quruculuğunun əsas bazalarından birinə çevrildi.

 1991-ci il oktyabrın 9-da keçmiş Ali Sovet Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrinin yaradılması barədə qərar qəbul etdi. Müstəqilliyin ilk illərində ordu quruculugunda yol verilən səhvlər Ermənistanla apardığımız müharibədə acı məğlubiyyətlərlə nəticələnsə də,

sonrakı illərdə bu istiqamətində mühüm addımlar atıldı. Həyata keçirilən siyasət nəticəsində Azərbaycan Milli Ordusunun maddi-texniki təminatının yaxşılaşdırılmasına, şəxsi heyətin mənəvi-psixoloji hazırlığının və döyüş ruhunun yüksəldilməsinə diqqət artırıldı. 

         2020-ci ildə Qarabağın işğal olunmuş rayonlarının azad edilməsi uğrunda aparılan 44 günlük Zəfər savaşı, 2023-cü ilin sentyabrında həyata keçirilən antiterror əməliyyatı və Ermənistan-Azərbaycan sərhəddində atılan uğurlu addımlar Azərbaycan Ordusunun gücünü nümayiş etdirdi. Bu prosesdə bizimlə birgə addımlayan qardaş Türkiyə Cümhuriyyətinə, Pakistan dövlətinə və digər müttəfiq ölkələrə də minniətdarıq. 

         Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Günündə Ordumuzun yarandığı gündən bu günədək ölkəmizin istiqlalı və torpaqlarımızın azadlığı uğrunda canından keçən bütün şəhidlərimizə rəhmət diləyir, qazilərə və Milli Ordumuzun bütün heyətinə sağlıq diləyirik. Tanrı Türkü və Onun Ordusunu daim müzəffər etsin!

        Asis.prof.dr.Yegane Kurbet kızı Kahramanova

                        Azerbaycan Devlet Pedaqoji Universitesi

                        TET Azerbaycan Akademik Kurul başkanı

                        Azerbaycan-Türk Halkları Kardeşliyi derneyinin eş başkanı