Yegane Kahramanova

ADPU-da asos.prof.doktor

Azerbaycan-Türk Halk Kardeşliği halk birliği eşbaşkanı

Turan Elçileri Teşkilatının Azerbaycan Akademik Kurul başkanı 

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Doğu'nun ilk ve dünyanın üçüncü demokratik devleti idi

Malum olduğu gibi, ekim 1917'de Çarlık Rusyası'nda bir darbe gerçekleşmişti. Ardından şubat Devrimi nedeniyle Güney Kafkasya'dan Rusiya Dumasına - Büyük Meclis'e seçilen milletvekilleri Rusya'ya gidememişti. 14 Şubat 1918'de Tiflis'te Güney Kafkasya'nın en yüksek otoritesi olan Transkafkasya Seym'i - Transkafkasya parlamento kuruldu. Seym'de Müslüman fraksiyonu, Kurucu Meclis seçimleri sırasında Azerbaycan'ın ve tüm Güney Kafkasya'nın bir milyondan fazla Türk-Müslüman seçmeninin oylarını kazanan 44 milletvekili tarafından temsil ediliyordu. Müslüman fraksiyonu veya Müslüman konseyi, aslında Transkafkasya Müslüman parlamentosu işlevini yerine getiriyordu.

Devlet dumalarında olduğu gibi, Transkafkasya Seym'inin en tutarlı üyeleri Azerbaycan temsilcileriydi. Onların isteği üzerine 9 Nisan 1918'de Transkafkasya Seym, Transkafkasya'nın bağımsızlığını ilan etti ve Birleşik Transkafkasya Cumhuriyeti kuruldu. Ancak, ulusal çıkarların keskin çelişkileri Transkafkasya Seym'inin ve Transkafkasya Cumhuriyeti'nin somut adımlar atmasına izin vermedi. Sonuç olarak, 25 Mayıs 1918'de Gürcü temsilcileri yayrıldı ve 26 Mayıs'ta Gürcistan'ın bağımsızlığını ilan ettiler.

27 Mayıs 1918'de Müslüman Fraksiyonu, yani Transkafkasya Müslüman Konseyi (Transkafkasya Müslüman Parlamentosu) üyeleri de ayrı bir toplantı düzenleyerek Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilan etme kararı aldılar. Bu amaçla Transkafkasya Müslüman Konseyi kendisini Azerbaycan Milli Konseyi, daha doğrusu Azerbaycan Parlamentosu olarak ilan etti. Böylece aslında Azerbaycan tarihindeki ilk parlamento kurulmuş ve ilk parlamenter cumhuriyetin temelleri atılmış oldu. Bu toplantıda Azerbaycan Milli Konseyi başkanlığı ve başkanı seçildi. M. Rasulzadeh Milli Konsey başkanı oldu. 28 Mayıs 1918'de Azerbaycan Milli Konseyi, Tiflis şehrinde Kafkasya Naipliği binasında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin (ADR) kurulmasına ilişkin bir bildiri yayınladı. Bu toplantıda Azerbaycan Milli Konseyi, tarafsız Fetali Han Hoyski başkanlığındaki Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin ilk Geçici Hükümeti'nin yapısını da onayladı. İlk Geçici Hükümet oluştu. 

Ayrıca bunu da söyleyelim ki, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulmasının arifesinde, Güney Kafkasya'da Azerbaycanlıların yaşadığı toprakların yaklaşık 150 bin km2 olduğu da belirtilmelidir. 1918 yılında Güney Kafkasya'da bağımsız devletler kurulduğunda, kadim Azerbaycan topraklarının bir kısmında Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulması talep edildi. Ermenistan devleti kurulmasaydı, Kafkasya'daki diğer devletler kurulamazdı. Bu nedenle, Ermenistan Halk Cumhuriyeti Hükümeti Erivan'ı ve Azerbaycan topraklarının bir kısmını ermenilere vermek ve yeni kurulan Ermenistan Cumhuriyeti'ni tanımak zorunda kaldı. Böylece, Güney Kafkasya cumhuriyetleri arasındaki sınır sorunları kısmen çözüldükten sonra, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Güney Kafkasya'daki tarihi Azerbaycan topraklarının 113,9 bin km²'sini kapsıyordu.

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin kurulması ve 23 aylık faaliyeti, Azerbaycan tarihinin en görkemli sayfalarından biri oldu. Çünkü Azerbaycan bağımsızlığını kolay kazanmadı. Eski bir tarihe ve zengin devlet geleneğine sahip olan Azerbaycan'ımızın Çarlık Rusyası ve İran tarafından bölündüğü ilk günden itibaren halkın ulusal kurtuluş mücadelesi başlamış ve bu mücadele ayrı bölgelerimizde kanlı bir şekilde bastırılsa da halkımızın özgür iradesini ve özgürlük kararlılığını kırmak mümkün olmamıştır. 1918 Mart katliamları, ölçek ve işlenen cinayetlerin dehşeti bakımından eşi benzeri görülmemiş olmasına rağmen, Azerbaycan halkının özgürlük ve hürriyet sevgisini bastıramamıştır. Böylece, Birinci Dünya Savaşı sırasında ve Romanov otokrasisinin devrilmesinin bir sonucu olarak ortaya çıkan çok karmaşık bir tarihi durumda, devlet geleneklerimiz Azerbaycan'ın kuzey topraklarında, bu kez parlamenter cumhuriyet biçiminde yeniden canlandırılmıştır.

28 Mayıs 1918'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulması, ülkemizin hayatına büyük bir tarihi olay olarak girmiştir. Doğu'nun ilk, dünyanın ise üçüncü demokratik devleti olan Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, kısa faaliyet döneminde büyük başarılara imza attı.

Azerbaycan, demokratik ve ulusal değerlere sadık, hoşgörülü bir millet olduğunu gerçekte kanıtlamıştır. Bağımsızlık Bildirgesi, tüm Türk-Müslüman dünyasında ve genel olarak tüm Doğu'da ilk kez Azerbaycan'da en demokratik cumhuriyetçi yönetim biçiminin -parlamenter cumhuriyet- kurulacağını duyurmuştur.

Azerbaycan Milli Konseyi Bağımsızlık Bildirgesi'nde şunlar belirtilmiştir:

1. Bugünden itibaren, Azerbaycan halkının iktidara sahip olma hakkı olduğu gibi, Güneydoğu Transkafkasya'yı da kapsayan Azerbaycan da tam teşekküllü bağımsız bir devlettir.

2. Bağımsız Azerbaycan devletinin yönetim biçimi Halk Cumhuriyeti'dir.

3. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, özellikle komşu milletler ve devletler olmak üzere tüm milletlerle dostane ilişkiler kurmaya kararlıdır.

4. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, sınırları içinde yaşayan tüm vatandaşlara, milliyet, mezhep, sınıf, kast ve cinsiyete bakılmaksızın siyasi haklar ve vatandaşlık sağlar. 

5. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, topraklarında yaşayan tüm ulusların özgürce gelişmesi için geniş fırsatlar yaratır.

6. Kurucu Meclis toplanana kadar Azerbaycan, halk tarafından seçilen Ulusal Konsey ve Ulusal Konsey'e karşı sorumlu Geçici Hükümet tarafından yönetilir.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, 23 aylık faaliyet süresi boyunca halkın ulusal kimlik duygusunu yeniden tesis etmiş ve kendi kaderini tayin edebilecek kapasitede olduğunu göstermiştir. 28 Mayıs 1918'de kabul edilen Bağımsızlık Bildirgesi'nden de görülebileceği gibi, bu muhteşem tarih halkımızın bağımsızlık duygularını daha da güçlendirmiştir. 28 Mayıs 1918 tarihini büyük bir sevgi ve coşkuyla karşılayan, 1900 yılında Şuşa'da doğan Cumhuriyetin 18 yaşındaki genç şairi Ali Yusif, sevincini şu sözlerle dile getirmiştir:

Ey vatandaş,

bugün

kaderinde asla sönmeyecek 

bir yıldız doğuyor.

Bundan böyle,

sen Azerbaycan ülkesinde özgürlük 

ve bağımsızlığın yayısın.

Bu kutsal vatanınız var,

Bulutların üzerinde yükselen bir bayrağınız var.

Araştırmacı-bilim adamı Zaur Aliyev, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşunu haklı olarak "ilahi gücün Azerbaycan mucizesi" olarak adlandırıyor. Çünkü son derece gergin sosyo-politik koşullarda, Resulzade, Hoyski, Yusifbeyli, Şeyhzamanli, Topçubaşı, Üzeyir bey Hacıbeyli, Ahmed bey Ağagolu ve diğerleri düşmanlara karşı bir kalkan inşa ettiler ve bu kalkanın içinde Azerbaycan'ı yarattılar.

Sadece 23 ay var olmasına rağmen, bu kısa süre içinde APR dünya siyasi haritasında demokratik değerler temelinde faaliyet gösteren üçüncü devlet olarak tanındı. Böylece, Azerbaycan'ın modern devlet sistemi o zamanlar sadece Amerika ve Fransa'da mevcuttu.

Demokratik devlet inşası, ekonomi, kültür, eğitim, sağlık ve askeri yapılanma alanlarında attığı önemli adımları tamamlayamamış olsa da, kısa sürede uygulamaya koyduğu tedbirler, halkımızın tarihinde silinmez izler bırakmış, milli devletçilik geleneklerimizin yeniden canlanmasında büyük rol oynamıştır. Azerbaycanda ilk defa universite açılmış, okullar faaliyyete başlamış,100 kişi Avrupaya egitim almaya gönderilmiş, milli ordu kuruculuğu, ekonomik, politik, eyitim ve kültürel alanlardakı işler büyük bir hızla ilerlemişdi. Malisef ki sovyetlerin kanlı kolları Azerbaycanın bağımsızlığını kan içinde boğdu ve görülen tüm işler yarım kaldı.

Ş.M. Hiyabani'nin sözleriyle, "APR'nin kuruluşu Azerbaycan'ın külleri içinde yeniden bir kıvılcım oldu." Parlayan ve ateşe dönüşen bir kıvılcım, o ateşin sıcaklığı 70 yıl boyunca halkın yüreğini serinletmedi ve 1988'de başlayan meydan hareketi 1991'de devletimizin bağımsızlığının yeniden sağlanmasıyla sonuçlandı. Canları ve kanları pahasına özgürlüğüne kavuşan halkımız, "Bir kez yükselen bayrak bir daha asla indirilmez!" sözünü ispatladı.